een intieme compositie
Het reduceren van een bestaand werk voor piano vierhandig komt vaak voor in de negentiende eeuw. Deze muziek wordt echter vaak geassocieerd met biedermeierachtige taferelen van brave burgerdochtertjes die voor de huiselijke gezelligheid zorgen door samen aan het klavier lichtvoetige deuntjes te spelen. Dat de markt in de negentiende eeuw inderdaad overspoeld werd met pretentieloze kamermuziek voor vier handen, neemt echter niet weg dat componisten ook heel wat boeiende en hoogstaande bijdragen hebben geleverd aan dit repertoire. De Londense versie van Ein deutsches Requiem bewijst dit, temeer omdat Brahms ervoor opteerde om de koormuziek en de solistische passages integraal te behouden. De pianoversie van Ein deutsches Requiem is dan ook geen bleek aftreksel van het origineel, maar een zelfstandige, meer intieme compositie waarin de tekst en het koor prominent aanwezig zijn.
muziek voor de mensheid
Ein deutsches Requiem van Johannes Brahms is geen requiem in de eigenlijke zin van het woord. Met een requiem wordt immers een mis bedoeld, de Missa pro defunctis die in de rooms-katholieke liturgie wordt opgedragen aan de doden. Tal van componisten hebben een requiem gecomponeerd op basis van de originele Latijnse tekst met als beginwoorden Requiem aeternam of eeuwige rust. Brahms breekt echter radicaal met deze traditie. Met grote zorgvuldigheid selecteerde de componist een aantal teksten uit het Oude en Nieuwe Testament, voor het gewone volk door Luther in het Duits vertaald. Het was ook niet de bedoeling van Brahms om een puur religieus werk te componeren, maar veeleer één dat bestemd was voor de mensheid. Ein deutsches Requiem handelt over de manier waarop de mens omgaat met de tragiek van de dood, met het contrast tussen vergankelijkheid en eeuwigheid, met rouw en met troost. Brahms’ requiem is niet speciaal bedoeld voor perioden van sterven en dood. Integendeel, de componist wou geen muziek schrijven voor de doden, maar wel troostmuziek voor allen die geliefden te betreuren hebben en bezorgd zijn om de eindigheid van hun eigen bestaan. Brahms appelleert met zijn requiem aan een universeel religieus gevoel. De Bijbelverzen die hij uitkoos bevestigen dit universele uitgangspunt. In plaats van vrees voor de zonde, de wraak van God, en het laatste oordeel brengt Ein deutsches Requiem een boodschap van liefde en onsterfelijkheid. Brahms componeerde dit werk voor de concertzaal en plaatste zich daarmee in de traditie van de Messiah van Georg Friedrich Händel en de Missa Solemnis van Ludwig van Beethoven.
Robert Schumann
Enkele aangrijpende gebeurtenissen in het leven van Brahms hebben mogelijk het verlangen gewekt om Ein Deutsches requiem te componeren. Amper enkele jaren na de vreugdevolle ontmoeting met de componist Robert Schumann overlijdt deze vriend in 1856. Schumanns’ dood in een inrichting, twee jaar na zijn zelfmoordpoging in de Rijn, heeft Brahms sterk aangegrepen en mede tot zijn requiem geïnspireerd. In 1861 blijkt hij de teksten al verzameld te hebben, maar de compositie komt pas echt op gang na de dood van zijn moeder in 1856.
keerpunt
Ein deutsches Requiem vormt een keerpunt in de compositietechniek van Brahms. De manier waarop hij de zeven delen rangschikte en de afzonderlijke passages componeerde, toont aan dat zijn denken vrij was van zowel muzikale als van christelijke dogma’s. De verschillende delen zijn immers niet in chronologische volgorde geschreven. In 1861 begint Brahms met deel 2, gevolgd door deel 1. Het centrale vierde deel dateert uit 1864. Twee jaar later componeert hij de delen 3, 6 en 7. De tot dan toe zesdelige versie wordt succesvol opgevoerd op Goede Vrijdag 1868 in de Dom van Bremen onder leiding van Brahms zelf. Pas in 1869 werd een extra deel toegevoegd. Het vijfde deel – met de tekst ich will euch trösten, wie einen seine Mutter tröstet – kan gezien worden als een eerbetoon aan zijn overleden moeder.
transparante totaalstructuur
Het requiem van Brahms heeft een symmetrische structuur. In de eerste drie delen is er sprake van een zoektocht naar troost, hoop en zekerheid. Het hoogtepunt bevindt zich in het vierde deel, waarin men als het ware thuiskomt. De laatste drie delen reflecteren ten slotte over de boodschap van liefde en onsterfelijkheid. Ondanks de ogenschijnlijke ordeloze ontstaansgeschiedenis blinkt dit requiem uit door een prachtige en transparante totaalstructuur. De definitieve versie werd op 18 februari 1869 uitgevoerd in het Leipziger Gewandhaus onder leiding van Carl Reinecke. Brahms was toen zesendertig jaar en had meer dan tien jaar aan zijn requiem gewerkt.
- Adeline Boeckaert
